آپولونیوس تیانائی

آپولونیوسِ تیانائی (4ق‌م-97م)، حكیم و طبیعی‌دان یونانی. نام وی در منابع عربی بیش‌تر به صورت بَلینوس، یا بَلیناس و نیز به صورتهای اَبولونیوس، اَفولونیوس، اَفُلونیوس، اَبْلینُس، اَبولوس، اَبْلوس، اَبُلونیوس، آبلوس و بَلونیوس آمده و به عناوین الحكیم و صاحب الطلسمات نیز شناخته شده است. وی در تیانا (واقع در بخش میانی آسیای صغیر) زاده شد. نخست به مكتب فیثاغورس گرایش داشت. پس از آموزشهای نخستین، به آسیای صغیر رفت و همه‌جا به بحث و مناقشه دربارۀ رازهای طبیعت و حقایق ادیان پرداخت. در حدود 50 سالگی به بابِل رفت، و از دانشمندان آنجا برخی رموز پزشكی را فراگرفت. سپس به هند رفت، و آنجا نیز دانشهای تازه‌ای آموخت. چون به یونان بازگشت، مدتی در شهرهای گوناگون به درمان بیماران پرداخت و به علت برخورداری از معلومات تازه‌اش كه در آن محیط ناشناخته بود، پایگاهی والا یافت، اما در آتن او را جادوگر شمردند و او مدتی به همین اتهام در رُم زندانی بود. از آن پس روزگاری به جهانگردی گذراند و سرانجام به اسكندریه رفت. در دوران حكومت وِسْپازیان (69-79م) و پسرش تیتوس (79-81 م) به آسودگی و احترام زیست، اما در عصر دومیتیان (81-96م) كوشید مردم شهرهای یونان را بر امپراتور بشوراند، و از این‌رو باز به زندان افتاد، گرچه مدت درازی در زندان نماند. محل وفات وی معلوم نیست.
شهرت آپولونیوس به سبب آثار بسیار مهمی است كه به او نسبت داده می‌شود. ظاهراً مدت كوتاهی پس از مرگ وی، شهرتش بسیار فزونی یافته، و از همین‌رو، آثار مهم دانشمندان دیگری را از آنِ وی شمرده‌اند. برخی از این آثار، به دلایل روشن، در سده‌های پس از عصر وی نوشته شده است، مانند برخی از نوشته‌های فیلوسترات (170-240م) مؤلف شرح حال آپولونیوس. اصل یونانی همۀ این آثار از میان رفته، اما ترجمۀ عربی برخی از آنها، چه به صورت رساله‌های كامل یا بخشهایی از رساله‌ها و چه به شكل نقل قول در كتابهای دیگران، به جای مانده است. این نوشته‌ها كه به علت یادشده، در منابع اروپایی نیز به نامهای عربی شهرت دارد، در سده‌های نخستینِ تاریخ اسلام توسط دانشمندان مسلمان مورد استفاده بوده و نظریات مطرح شده در آنها، در میان این دانشمندان طرفداران بسیاری داشته است. ازجمله جابربن حیان (ه‍ م) از این نظریات در شیمی و كیهان‌شناخت و احكام نجوم بهره برده است. جابر از «هواداران مسلمان آپولونیوس» سخن می‌گوید. برخی از پژوهشگران اروپایی درنتیجۀ دریافت نادرست از عبارات جابربن حیان، بسیاری از نظرهای این دانشمند مسلمان را نیز به خطا به آپولونیوس نسبت داده‌اند. مشهورترین آثار منسوب به آپولونیوس از این قرار است: كتاب العلل یا سرالخلیقة، رسالة فی تأثیر الروحانیة فی المركبات و اعمال الصور و دفع الامراض و حلولها، طلاسم بلیناس الأكبر، ذخیرة الاسكندر، تكوین المعادن، كتاب الفلاحة، كتاب الاصنام.

مآخذ

ابن ندیم، محمدبن اسحاق، فهرست، بیروت، دارالمعرفة، صص 322، 372، 422؛ بستانی (پطرس)؛ دایرة‌المعارف اسلام (دوم)، ذیل Balinus؛ سزگین (آلمانی) 4 / 77-91، 315-317، 6 / 102-103، 7 / 64-66، 227-229، 318-319؛ قاموس الاعلام (تركی)؛ یعقوبی، ابن واضح، تاریخ، بیروت، دارصادر، 1 /  119،‌ 146.

محمدعلی مولوی